Nummer 29
najaar 2021
'Wéér had ik borstkanker' - Chimène van Oosterhout
Onder meer in deze editie
  • Borstkanker in de familie: Wat kun je doen?
  • Hoe overleef ik chemotherapie?
  • Niet meer beter worden - palliatieve zorg

Inhoudsopgave

Voorwoord
Welke dromen heb je, welke doelen en welke hoop?
Dit keer hebben we een blad wat de diepte ingaat. Het nodigt uit tot nadenken, mijmeren, filosoferen, over onszelf, onze maatschappij, onze hopen en onze angsten. Na het lezen van alle artikelen realiseerde ik mij des te meer dat we alleen slechts ten dele invloed hebben op ons leven.
Hoe overleef ik chemotherapie?
Medisch
Chimène heeft voor de derde keer borstkanker
Interview
Geen vraag is te gek, zorgen zijn er om te delen
Achtergrond
Niet meer beter worden – palliatieve zorg
Medisch
Borstkanker in coronatijd – de geleerde lessen
Achtergrond
Borstkanker in de familie: Wat kun je doen?
Leven met
Voorwoord

Welke dromen heb je, welke doelen en welke hoop?

Vlak voor de start van de borstkankermaand oktober is het weer tijd voor ons blad B. We nemen je mee van het voorkomen van borstkanker (heb je wellicht erfelijke aanleg? Het thema van de borstkankermaand 2021) tot aan het overlijden door borstkanker. Onderwerpen die op een heel andere manier met borstkanker verbonden zijn en die velen van ons van nabij zelf of in de omgeving meemaken. Voor sommigen een reis, een rollercoaster of zelfs een tsunami.

Hoe dan ook; ieder mens die gediagnosticeerd wordt met borstkanker staat voor een enorme opgave. Samen met je geliefden, je naasten, familie. Wij zijn er om waar mogelijk te helpen. Daarom hebben we in een artikel samengevat wat wij doen. Ken je mensen in je omgeving die borstkanker hebben? Help ons en deel vooral dit artikel.

Hoe is het als je meerdere malen de diagnose borstkanker krijgt? Daarover vertelt Chimène van Oosterhout in haar interview. Met bewondering, respect en een traan heb ik haar verhaal gelezen. Tenslotte kijken we naar wat de toekomst ons brengt, tenminste wat we van COVID geleerd hebben. Hoe is de zorg veranderd en welke gevolgen heeft dit voor borstkankerpatiënten?

Al met al hebben we dit keer een blad wat de diepte ingaat. Het nodigt uit tot nadenken, mijmeren, filosoferen, over onszelf, onze maatschappij, onze hopen en onze angsten. Na het lezen van alle artikelen realiseerde ik mij des te meer dat we alleen slechts ten dele invloed hebben op ons leven. Wat wil je met je leven doen? Los van wat het voor je in petto heeft. Welke dromen heb je, welke doelen en welke hoop? Voor mij een moment om ze af te stoffen en op te pakken. Ik ben benieuwd wat ons magazine dit keer bij jou oproept.

Cristina Guerrero Paez (Directeur)

Medisch

Hoe overleef ik chemotherapie?

Vanwege de bijwerkingen zijn veel patiënten bang voor chemotherapie. Niet iedereen krijgt echter ernstige klachten als misselijkheid, vermoeidheid en haarverlies. Bovendien zijn er manieren om de klachten te verminderen. Wat kun je zelf doen om de behandeling beter te doorstaan? In dit artikel delen we tips van artsen en ervaringsdeskundigen.

Dit artikel kwam tot stand met de medewerking van dr. Ester Siemerink, internist-oncoloog bij Ziekenhuis Groep Twente en is mede gebaseerd op een online enquête door BVN onder patiënten.

Chemotherapie is een systemische behandeling die je voor of na een operatie kunt krijgen om de kans op genezing van borstkanker te vergroten. In 2019 kreeg 34 procent van de mensen die voor borstkanker werden behandeld chemotherapie1. Systemisch betekent dat de medicijnen werken door het hele lichaam. De werkzame middelen doden cellen of remmen de celdeling. Ze maken geen onderscheid tussen kwaadaardige en gezonde cellen. Door de beschadiging van gezonde cellen kunnen bijwerkingen ontstaan. De variatie in het optreden en de heftigheid van de bijwerkingen is behoorlijk2. Al zijn volgens artsen sommige klachten duidelijk aan bepaalde middelen te linken, zoals zenuwpijn (klachten van de zenuwbanen aan handen of voeten) die vooral optreedt bij taxanen. Hoe een behandeling met chemotherapie en de bijwerkingen ervaren wordt, verschilt ook enorm per individu.

Conditie en spierkracht

Bij zware chirurgische ingrepen bestaan al programma’s waarmee patiënten voor een operatie hun algemene conditie kunnen verbeteren. De ervaring leert namelijk: ‘Better in, better out’. Dat geldt ook bij chemotherapie. Hoe beter je uithoudingsvermogen en spierkracht en hoe gezonder je gewicht bij aanvang en tijdens de behandeling, hoe beter je de chemotherapie zult doorstaan en hoe minder last van vermoeidheid je zult ervaren, op de korte en lange termijn. Het is bekend dat chemotherapie een negatief effect heeft op de spierkracht. Daarom is het advies om ook tijdens een kuur aan je conditie én spierkracht te blijven werken. Ook op de dagen dat je je slap en futloos voelt, hoe moeilijk het ook is. Doe wat je kunt: een korte wandeling of desnoods een rondje door de straat. Luister daarbij wel altijd naar je lichaam en stem de intensiteit af op je eigen mogelijkheden. Individuele begeleiding door een gespecialiseerde oncologische fysiotherapeut kan helpen. Let wel: niet alle beweegprogramma’s worden vergoed vanuit de basiszorgverzekering. Informeer vooraf bij de oncologisch fysiotherapeut of je zorgverzekering.

Gezonde voeding en smaak

Misselijkheid is een veelvoorkomende bijwerking van chemotherapie. Voorafgaand aan een chemokuur krijg je voorlichting over wat je zelf kunt doen om misselijkheid te beperken, zoals vaker per dag kleine beetjes eten zodat je maag nooit helemaal leeg raakt, voldoende drinken en andere tips. Sommige patiënten adviseren op basis van hun eigen ervaring gemberthee. Bovendien krijgen patiënten standaard medicatie tegen misselijkheid tijdens het toedienen van de chemotherapie en medicatie voor thuis. Behalve misselijkheid kan een verandering in de smaakbeleving een nare bijwerking van chemotherapie zijn. Zoek naar smaken die je nog wel proeft of lekker vindt. Zure smaken proeven mensen vaak het langst. Sommige mensen krijgen last van ontstekingen van het mondslijmvlies. Allemaal niet bevorderlijk voor de eetlust. Op Beleef je Smaak vind je praktische tips en recepten voor al deze situaties.

Op de website van Borstkankervereniging Nederland vind je meer informatie en ondersteuning over voeding en gewicht. Het advies van artsen is: eet gezond en streef naar een gezond gewicht! Een tip van ervaringsdeskundigen is om een aantal lekkere maaltijden vooruit te koken of om buren, vrienden en familie te vragen om voor je te koken op de dagen dat het echt niet lukt. Tenzij je extreem afvalt door de chemotherapie, hoef je overigens zeker niet extra veel te eten. Sommige vrouwen komen juist aan. Dan kan een gevolg zijn van de chemotherapie, maar ook van hormoontherapie. Kom je er zelf niet uit qua voeding en lukt het niet op een gezond gewicht te blijven of komen, dan kun je via het ziekenhuis hulp vragen van een gespecialiseerde diëtist. Overleg altijd met je behandelend arts als je jouw voedingspatroon voor of tijdens chemokuur wilt aanpassen.

‘Terugkijkend ben ik trots op hoe ik het heb gedaan’

Toen Ana Ciupuliga (35) voor de tweede keer borstkanker kreeg, haalde haar dat onderuit. Wat moest ze zeggen, voelen en denken? Elke dag wandelen, mediteren, tekenen, muziek maken én de liefde van de mensen om haar heen, sleepten haar er doorheen.

“De chemo was zwaar, vooral het eerste deel. In het begin voelde ik me echt een zombie. Ik dwong mezelf elke dag te wandelen, maar moest me soms echt naar buiten slepen. Mijn hele lichaam deed pijn. Toch ging ik, zonder een dag over te slaan. Uiteindelijk heeft de chemotherapie heel goed gewerkt. Ik was heel bang voor alle gevolgen van de chemotherapie. Inmiddels weet ik dat de angst van het onbekende dingen soms erger maakt dan ze zijn. Ik sta heel positief in het leven en leerde in deze moeilijke tijd mijn kracht beter kennen. Ik liet mijn haar kort knippen en een haarstuk van eigen haar maken. Daardoor was het verlies van mijn lange mooie krullen beter te verdragen. En ik leerde dat ik mooi ben, met en zonder haar.”

Hier lees je het complete verhaal van Ana

Ana verwerkt haar borstkanker in haar muziek. Op vrijdag 22 oktober om 20.00 uur geeft ze het concert ‘One Breast Women’ in theater Het Hof in Arnhem. Erbij zijn? Mail naar anaroxanamusic@gmail.com.

Betrokken blijven bij werk en sociale activiteiten

Borstkanker is een life event; het heeft grote impact op lichaamsfuncties en je dagelijkse functioneren, maar ook op je mentale welbevinden, op het kunnen meedoen en op zingeving. Voor wie er behoefte aan heeft, zijn er verschillende mogelijkheden voor psycho‑oncologische hulp tijdens en na de behandeling. Zorgverzekeraars vergoeden veel behandelingen.

Goede zorg voor jezelf tijdens de chemotherapie betekent niet dat het vanzelfsprekend is om volledig te stoppen met werken en sociale activiteiten. Om de klachten te beperken is het advies van professionals juist om ook tijdens alle behandelingen zo veel mogelijk betrokken te blijven bij wat je altijd al deed. Werk kan daar een belangrijk onderdeel van zijn. Let wel, door de chemotherapie kunnen prikkels anders binnenkomen. Daardoor kun je last krijgen van het zogenaamde chemobrein (o.a. concentratiestoornissen). De combinatie met ziekenhuisbezoeken en mogelijke andere bijwerkingen kan het lastig maken om te blijven werken zoals je gewend bent. Ga in dat geval in gesprek met je werkgever, de bedrijfsarts of een BACO (oncologisch bedrijfsarts) over (tijdelijke) aanpassingen. Probeer aan te geven wat jij nodig hebt en zoek samen naar mogelijkheden , zoals minder werken of vaker thuis werken.

Wat kun je nog meer doen?

Veel vrouwen zien ontzettend op tegen een kaal hoofd door de chemotherapie. Bij veel chemokuren kan haaruitval door hoofdhuidkoeling met een zogenaamde coldcap worden voorkomen of verminderd. Hoofdhuidkoeling.nl biedt veel informatie en een keuzehulp waarmee je het risico op haaruitval kunt inschatten. Verder kan het handig zijn om van te voren na te denken over de keuze voor wel of geen pruik of andere vorm van hoofdbedekking en of je eventueel vooraf je nagels wilt laten verharden of permanente wenkbrauwen wilt laten aanbrengen. Controleer ook of identiteitsbewijzen de komende tijd nog geldig zijn. Sommige ambtenaren eisen bij verlenging van je paspoort namelijk een recente foto. Als je die voor de chemo verlengt, voorkom je dat je mogelijk nog jaren met een kaal hoofd in je identiteitsbewijs staat.

Omdat je door de chemotherapie last kunt krijgen in je mond of aan je gebit is het handig om je gebit voor de behandeling door een tandarts en/of mondhygiënist te laten controleren. Zij kunnen je ook tips geven voor mondverzorging tijdens de chemo. Als je mondslijmvlies gevoelig wordt, zijn een zachte tandenborstel en tandpasta voor gevoelig tandvlees fijn.

Voor droge ogen zijn eventueel ook medicijnen beschikbaar. Draag je lenzen, overweeg om tijdelijk een bril te dragen. Afleiding kan helpen tijdens de chemobehandeling op de oncologiepoli. Neem iemand mee of knoop een gesprek aan met andere patiënten. Ben je liever op jezelf? Ook een boek, spelletje, muziek of podcast kan voor afleiding zorgen. Wil je niet gestoord worden of maakt de chemo je duizelig? Probeer een koptelefoon.

Tip: Lees ook de adviezen die zijn samengesteld op basis van ervaringen van patiënten die bij BVN binnenkwamen.

Tips

Er zijn nog veel meer tips, zoals acupunctuur of meditatie tegen sommige bijwerkingen. Niet voor alles is het effect wetenschappelijk bewezen. En tips van anderen zijn nuttig, maar niet heilig. Probeer uit wat voor jou werkt en overleg met je behandelaars.

Jouw behoefte is leidend

Voordat je begint aan chemotherapie bespreekt je arts de behandeling met je. Dat is het moment om stil te staan bij bijwerkingen en late gevolgen en de mogelijke impact daarvan op jouw dagelijks leven. Als je van te voren weet wat je kunt verwachten kan dit helpen om er beter mee om te gaan als je de klachten krijgt. Bereid dit gesprek dus goed voor en stel vragen. Bespreek ook vooraf met de verpleegkundige wat voor jou fijn is: wil je vroeg komen, een rustige kamer, iets te eten tijdens het wachten? Veel kan als je het overlegt. Als je zelf tijdens of kort na een kuur bijwerkingen ervaart die je te zeer belasten of waarvan je bang wordt, aarzel dan nooit om contact te zoeken met je behandelend arts of een verpleegkundig specialist. Je krijgt altijd een telefoonnummer mee waarop dag en nacht iemand bereikbaar is. Een kuur kan bijvoorbeeld worden aangepast of uitgesteld. Je hoeft niet alles als ‘lijdend voorwerp’ te ondergaan. Geef aan wat voor jou belangrijk is en bespreek je vragen en twijfels.

1. Bron: IKNL, flyer Borstkanker in Nederland, trends 1989-2020.
2. Bron: B-force.nl, Wat zijn jouw ervaringen met chemotherapie en bijwerkingen?, 2015.

Ervaringen chemotherapie

Heb jij vragen over chemotherapie? Wil je contact met iemand die dit achter de rug heeft en je tips kan geven? Onze vrijwilligers van het Serviceteam en onze praatmaatjes zijn er om naar je te luisteren en je te helpen.

Interview

Chimène heeft voor de derde keer borstkanker

1 op de 7 vrouwen krijgt borstkanker. Dat bij presentatrice Chimène van Oosterhout (57) vorig jaar voor de derde keer borstkanker werd gevonden, is ongelooflijke pech. ‘Soms overspoelt het me, dan huil ik en recht vervolgens mijn rug weerHet is een hels traject, maar ik sla me er wel doorheen.

‘Borstkanker komt in allerlei soorten, op verschillende manieren ontdekt. Blijf alert, wil ik maar zeggen. Zie je of voel je iets dat anders is dan anders? Aarzel niet en trek aan de bel.’

De eerste keer was het een knobbeltje dat me waarschuwde. Ik was 27, veel te jong voor borstkanker, maar besloot toch naar de dokter te gaan. Gelukkig maar, want daardoor was ik er redelijk op tijd bij. Op mijn 34ste kreeg ik opnieuw borstkanker. Bij een nacontrole werd een recidief gevonden, een overblijfsel van de eerste keerDe laatste diagnose was vorig jaar. Geen knobbeltje, geen nacontrole, maar een stekend en brandend gevoel in mijn borst vertelde me dat er iets aan de hand was. Wéér had ik borstkanker. Drie keer, op drie totaal andere manieren ontdekt. Borstkanker komt in allerlei soorten, op verschillende manieren. Blijf alert, wil ik maar zeggen. Zie je of voel je iets dat anders is dan anders? Aarzel niet en trek aan de bel.

Ik huilde toen de oncoloog me vorig jaar vertelde dat er een Her2neu, eiwitgevoelige tumor zat. Voor de derde keer borstkanker, de derde! Niet normaal, toch? Er is geen genetische oorzaak voor gevonden, dus vroeg ik mezelf af wat ik niet goed had gedaan. Ik heb nooit gerookt, leef en eet gezond, sport veel, hóe dan? Daar is geen antwoord op. Behalve dan dat ik gigantische pech heb. Eén op de zeven vrouwen krijgt borstkanker, dat is heel veel. Knap lullig dat ik er drie keer bij zat. Na het eerste verdriet herpakte ik me snel. Mijn zoon is achttien, dus ik ging de strijd aan, echt wel. Ik had dit al twee keer eerder gedaan, dit ging me lukken. Een heel ander gevoel dan dertig jaar daarvoor, toen ik op mijn 27ste hoorde dat ik borstkanker had. Na het verlaten van de spreekkamer waar de arts me dit afschuwelijke nieuws had verteld, was ik apathisch op een stoel gezakt. Vier uur later zat ik er nog, totdat een vriendelijke verpleegkundige mijn hand pakte en me troostte. Ik weet niet meer wat ik dacht. Ik geloof dat ik aan helemaal niets dacht. Ik voelde alleen maar angst. Angst voor behandeling, dat het niet goed kwam, om dood te gaan.

De bestralingen die ik destijds kreeg, hakten er achteraf flink in. Twaalf jaar na de laatste bestraling bleek mijn hart flink te zijn beschadigd. Ik was pas vijf maanden moeder, toen ik achttien jaar geleden een hartaanval kreeg. Dat was ongelooflijk schrikken. Oneerlijk, vond ik het. Ik had al kanker gehad en nu dit! Het is gek dat je lijf zo kapot moet worden gemaakt om de kanker te verslaan, dat het zelfs je hart kan beschadigen. Nu ik weer borstkanker heb, krijg ik chemo, ook zo verwoestend. De eerste twee keren was het niet nodig, dit keer wel. De extreme vermoeidheid, de misselijkheid, zenuwpijn, ik ken het allemaal. Ik had zo gehoopt dat ik mijn prachtige bos krullen kon houden, maar dat is niet gelukt. Ook niet met een cold cap. Maar weet je, het is maar uiterlijk. Het gaat erom dat die kanker mijn lijf uit gaat. Vergif moet je kennelijk met vergif bestrijden.

‘Drie keer borstkanker, die vrouw kun je opvegen’, ik snap best dat mensen dit denken. Chemo, een operatie, bestraling en immunotherapie, deze laatste keer krijg ik het hele pakketje. Sommige mensen noemen het een rollercoaster, ik vind dat een gigantisch understatement. Een rollercoaster, zo’n mega achtbaan, is leuk. Daarvoor betaal je geld op de kermis. Ik vind dit meer een tsunami, iets wat op een afschuwelijke manier over je heen dondert. Al die ziekenhuisafspraken, behandelingen en de spanning of het aanslaat, het gáát maar door. Soms overspoelt het me, dan huil ik en recht vervolgens mijn rug weer. Ik ben geen vrouw die zich laat opvegen. Schouders eronder en ervoor gaan is meer mijn stijl. Het is een hels traject, maar ik sla me er wel doorheen. Ik zorg goed voor mezelf. Ik loop hard, doe aan yoga, eet gezond en zorg dat ik voldoende slaap. Dat houdt me in balans, precies wat ik nodig heb nu ik weer dat hele traject van behandeling door moet. In oktober krijg ik de laatste immunotherapie en dan is het klaar. Echt klaar, voor eens en altijd. Daar ga ik vanuit.

De eerste twee keren hing ik niet aan de grote klok dat ik borstkanker had. Ik zat middenin mijn televisiecarrière, ik wilde niet ‘die presentatrice met borstkanker’ zijn. Als publiek persoon gaat iedereen je daar over aanspreken, óók in de supermarkt als je anoniem boodschappen wilt doen. Ik zat daar totaal niet op te wachten. Deze keer is het anders. Het zal misschien toch niet voor niets zijn dat ik voor de derde keer borstkanker heb. Ik móet er iets mee. Ik werk aan een boek en heb een documentaire gemaakt; “K*t Kanker”. Ik wil hier over praten, vertellen dat je je hoofd nooit in het zand moet steken als je iets ziet of voelt aan je borst dat anders is dan anders. Of het nou een knobbeltje is, een plekje, steken en pijn zoals bij mij, trek aan de bel. Wees alert, je kunt beter een keer te vaak naar de huisarts gaan. Het kan je leven redden.’ 

Volg Chimène op Instagram! Hier komen ook de nieuwe afleveringen van haar documentaire “K*t Kanker” online. 

De documentaire van Chimène kun je bekijken via haar op haar YouTube-kanaal.

Hartfalen door borstkanker

Door de behandeling van borstkanker wordt het hart van een klein deel van de patiënten beschadigd, met hartfalen tot gevolg. Net zoals bij Chimène gebeurde. Lees er meer over op onze website. 

Achtergrond

Geen vraag is te gek, zorgen zijn er om te delen

Borstkankervereniging Nederland is er voor jou en de mensen om je heen

Bij de diagnose borstkanker sta je voor moeilijke beslissingen die voor altijd effect kunnen hebben op jou en op je leven. Naast de vragen voor je arts en verpleegkundige is er nog zoveel meer wat je bezighoudt en wilt weten. Waar kun je terecht? Bij ons. Met een groot team van vrijwilligers zijn wij er voor je.

Je fietst door de stad en bent in gedachten verzonken. Wat ga je nou kopen voor de verjaardag van je zus? Een lekker luchtje, een mooi boek of toch maar lekker simpel een bioscoopbon? Op het moment dat je een kruising op wilt fietsen, komt er van links opeens een auto aan gescheurd. Hij rijdt zo hard, dat overduidelijk is dat de bestuurder niet van plan is om rekening te houden met de voorrangsregels. Zonder dat je erover na hoef te denken, worden er automatisch allerlei processen in je lichaam in gang gezet. Er is geen ruimte meer om na te denken over onbelangrijke dingen als een kadootje. Onbewust schakel je naar standje overleving. Je hart schiet in je keel en je trapt keihard op de rem. Met slappe benen kijk je de voortrazende auto trillend na. Dít is nou de functie van emoties. Ze maken deel uit van je biologische survivalkit. Ze helpen je, maar kunnen je ook in de weg zitten. Ook bij borstkanker komen al deze emoties voorbij.

Bij Borstkankervereniging Nederland horen we het vaak: ‘Borstkanker beheerst mijn leven, ik heb nergens anders aandacht meer voor’. Als er opeens zoiets groots in je leven is, iets wat je gezondheid bedreigt, worden automatisch alle instrumenten uit die survivalkit aangesproken. Bij iedereen ziet dat er anders uit; de ene borstkankerpatiënt deelt emoties met anderen, de ander houdt het liever voor zichzelf. De een gaat op zoek naar informatie over bijwerkingen van behandeling, de ander laat liever over zich heen komen. Sommige mensen maken meteen een afspraak met hun arts om het zich allemaal nog eens uit te laten leggen, anderen blijven verslagen op de bank zitten. Hoe je ook reageert, wat je ook voelt, het is allemaal begrijpelijk. Bij BVN snappen we dat. In de veertig jaar dat we bestaan, hebben we al veel verhalen gehoord. Wij vinden niks gek. Door al die ervaringen van verschillende patiënten, hebben we van alles bedacht en ontwikkeld om je te helpen. Of dat nou net voor of na de diagnose is, of al jaren later. Wij zijn er voor jou en de mensen om je heen.

Informatie

(Medische) informatie, nieuws, filmpjes, je vindt het allemaal op onze website.

Stel je vraag

Hoe makkelijk is dat, al je vragen over borstkanker en erfelijke aanleg kun je aan ons stellen. Je hart luchten, uithuilen, praten over hoe je kunt omgaan met al het onbekende wat je te wachten staat. Wij werken met een groot team van speciaal opgeleide vrijwilligers, die uit eigen ervaring weten wat jij meemaakt. Samen met hen beantwoorden wij je vragen, brengen je als jij dat wilt in contact met lotgenoten, geven de informatie die je nodig hebt en luisteren naar je verhaal. Wil je weten hoe en wat? Lees hier verder.

Online ondersteuning

Sta je samen met je arts voor de keuze uit verschillende behandelingen of zou je die eeuwige vermoeidheid wel eens willen aanpakken? Online is er veel ondersteuning te vinden over allerlei onderwerpen of momenten waarmee je als (ex-)borstkankerpatiënt te maken kunt krijgen. Zoals keuzehulpen, apps en zelfhulpprogramma’s. Wij hebben ze voor jou gebundeld. Ga naar ons overzicht online ondersteuning.

Bereid je voor

Ons advies is om met je arts in gesprek te gaan over je behandeling, welke opties er zijn en wat dit voor jou betekent. Nu en later. Op B-bewust.nl kun je een lijst maken met vragen die je aan je zorgverlener(s) wilt stellen, zodat je goed voorbereid een gesprek in gaat. Ook vind je hier filmpjes en andere achtergrondinformatie.  

Praatmaatje

Sinds kort is het ook mogelijk om een op een lotgenotencontact te hebben via onze vereniging. We merken dat mensen het fijn vinden om samen met iemand die je echt begrijpt in vertrouwen te kunnen praten over je behandelingen, je zorgen en/of je emoties. 

Verhalen van anderen

Op onze website staan verhalen van mensen die hetzelfde hebben meegemaakt. Om je te ondersteunen, infomeren en op ideeën te brengen. 

Het juiste ziekenhuis

Onze Monitor Borstkankerzorg helpt je bij het kiezen van een ziekenhuis waar je behandeld wilt worden. 

Erfelijke aanleg

Informatie, nieuws, filmpjes en patiëntverhalen over erfelijke aanleg voor borst-, eierstok-, prostaat- en alvleesklierkanker vind je op de website van Oncogen. Oncogen beheert ook de besloten Facebookgroep BRCA en CHEK2 NL en BE.

Verwijsgids  

De Verwijsgids Kanker helpt je bij het vinden van ondersteunende behandeling en begeleiding bij kanker. Zoals een oedeemtherapeut, een haarwerk, hulp bij pijn of een psycholoog. Op elk moment na de diagnose. BVN is betrokken bij de samenstelling van de Verwijsgids Kanker van Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL). 

Wat we je nog willen meegeven

Ziekte maakt eenzaam. Als patiënt ben jij degene die de behandelingen moet ondergaan, zich ellendig voelt, ermee moet zien te leven. Iedereen doet dat op een eigen manier. Eerder maakten we daar een artikel over, dat lees je hier.

Je hoeft het niet allemaal alleen te doen. Hulp vragen mag. Aan je arts, verpleegkundige, de mensen om je heen en zeker ook aan ons. Wij zijn er.

Medisch

Niet meer beter worden – palliatieve zorg

Als je niet meer beter wordt kom je in de palliatieve fase van je ziekte. Veel mensen denken dat dit hetzelfde is als de laatste weken voor dat je overlijdt. Dat is een misverstand. Wat is de palliatieve fase dan wel? En wat betekent dit voor de zorg die je kunt krijgen? In dit artikel gaan we op onderzoek uit.

Elk jaar krijgen 3500 mensen de diagnose uitgezaaide borstkanker. Dan is genezing in principe niet meer mogelijk met de hedendaagse geneesmiddelen en behandelingen. Bij uitgezaaide borstkanker is de behandeling gericht op het terugdringen of tot staan brengen van de ziekte om langer te kunnen leven. Daarnaast worden klachten aangepakt die samenhangen met de ziekte zelf of met de behandeling ervan. Door nieuwe behandelingen kan deze fase jaren duren. Maar vroeg of laat komt er een moment dat de ziekte zich niet langer laat remmen. Dan is de behandeling gericht op het verminderen van symptomen van de ziekte en meestal verwijst de arts in het ziekenhuis dan naar je huisarts. Als daarna de stervensfase aanbreekt dan gaat het om zo comfortabel mogelijk tot het einde te komen. Denk daarbij aan het verminderen van benauwdheid, misselijkheid of jeuk.

Als je niet meer beter kunt worden leef je op twee sporen: je bent ziek en wordt niet meer beter, maar je leeft ook nog verder. Beide sporen vragen veel van je aandacht. De palliatieve zorg kan je daarbij ondersteunen. Alleen weten veel mensen niet wat palliatieve zorg is waardoor ze er niet om kunnen vragen. Vreemd genoeg weten veel zorgverleners ook niet wat deze zorg inhoudt, waardoor ze niet kunnen verwijzen. Hierdoor krijgen veel mensen geen goede zorg.

Elk ziekenhuis beschikt over een palliatief team dat gespecialiseerde palliatieve zorg levert. De samenstelling verschilt per ziekenhuis, maar altijd maakt een medisch en een verpleegkundig specialist deel uit van het team. Verder kunnen bijvoorbeeld een pijnbestrijder of geestelijk verzorger onderdeel zijn van het team. Andere zorgverleners kunnen het team inschakelen om hen te adviseren over een patiënt of om in gesprek te gaan met een patiënt en diens naasten. Er is een ontwikkeling dat ook patiënten zelf om het palliatief team kunnen vragen.

Wat is palliatieve zorg?

De zorg die je krijgt nadat je te horen hebt gekregen dat je niet meer beter wordt heet palliatieve zorg. Veel mensen krijgen alleen medische zorg. Maar palliatieve zorg is breder, omdat deze gericht op kwaliteit van leven. In het Kwaliteitskader palliatieve zorg staat wat deze zorg omvat: lichamelijke zorg, psychische hulp, hulp bij sociale problemen en hulp bij levensvragen. Lichamelijke zorg kennen we natuurlijk wel. Maar psychische klachten komen net zo veel voor als lichamelijke klachten en verminderen net zo goed de kwaliteit van leven. Denk hierbij aan angst en somberheid, of aan verdriet en rouw waar je niet uit komt. Bij sociale problemen kun je denken aan verlies van werk of inkomen en aan veranderde verhoudingen in het gezin en daarbuiten. Ook de vraag hoe je je dagelijks leven zo goed mogelijk vormgeeft ondanks je ziekte hoort hierbij.

Een geestelijk verzorger is gespecialiseerd in levensvragen, zoals: hoe ga ik om met mijn ziekte, hoe vind ik innerlijke rust en wat vind ik nu van de waarde van mijn leven? Volgens Manon Boddaert, arts palliatieve geneeskunde, is “het kenmerken van de palliatieve zorg dat deze gericht is op het leven, leven in het zicht van de dood. Hoe kun je dat leven zo goed mogelijk leiden, hoe kleurt je ziekte je leven van nu, hoe kun je terugkeren naar je werk, hoe voorkom je eenzaamheid doordat je elkaar uit liefde spaart en de dingen niet bespreekt, hoe houd je de behandelingen vol en wil je die behandelingen ook? Alle dimensies die jouw kwaliteit van leven bepalen komen aan bod. Als de zorg geen dagen aan je leven kan toevoegen, dan kunnen we vaak nog wel leven aan de dagen toevoegen.” (Tussenland pagina 144)

Hoe kom je aan palliatieve zorg?

Het palliatief team van het ziekenhuis kan veel voor je betekenen, de mensen die er werken zijn gespecialiseerd in hun werk. Helaas beschikken veel teams niet over de menskracht om patiënten rechtstreeks te helpen maar adviseren ze zorgverleners. Gelukkig zijn er veel andere manieren om hulp te krijgen. Gespreksgroepen met lotgenoten of programma’s bij psycho-oncologische centra kunnen heel behulpzaam zijn bij psychische en sociale problemen. Je kunt ook denken aan maatschappelijk werk of buurtteams. Een geestelijk verzorger kan (gratis) bij je aan huis komen. Veel thuiszorgaanbieders beschikken over gespecialiseerd verpleegkundigen oncologie of verpleegkundigen palliatieve zorg. De huisarts kan een goede gesprekspartner zijn en die weet in jouw regio de weg naar andere zorgverleners.

Je kunt gebruik maken van (onderdelen van) de palliatieve zorg op momenten dat je er behoefte aan hebt. Zelf heb ik om het palliatief team in het ziekenhuis gevraagd toen mijn lichaam het dreigde op te geven en de arts verder wilde gaan met de behandelingen. Het was mijn redding. De verpleegkundig specialist legde uit wat er met me gebeurde en steunde me in mijn behoefte aan een behandelpauze. Hierdoor knapte ik niet alleen lichamelijk op, ik kon ook weer zelf de regie nemen. De verpleegkundig specialist bracht me daarnaast alvast in contact met een gespecialiseerd verpleegkundige oncologie van de thuiszorg. Eenmaal weer thuis hielp hij me om het gebeurde te verwerken. Nog weer later sprak ik een geestelijk verzorger over de vraag waaraan ik vooral aandacht wil geven in de tijd die me nog gegeven is.

Als je behoefte hebt aan palliatieve zorg of als je wilt weten wat deze zorg voor je kan betekenen, vraag dan in je eigen ziekenhuis naar de mogelijkheden bij je behandelend arts, de verpleegkundig specialist of je verpleegkundige. Je kunt je vragen ook altijd voorleggen aan je eigen huisarts.

Tijdige inzet van palliatieve zorg

Van de gespecialiseerde palliatieve zorg weten we uit onderzoek dat vroegtijdige inzet tot een betere kwaliteit van leven leidt. Een voordeel van tijdige inzet op langere termijn is dat patiënten minder last van klachten hebben en vaker passende zorg ontvangen in de laatste maanden van hun leven. Ook sterven patiënten vaker thuis of in het hospice in plaats van in het ziekenhuis.

In de praktijk gebeurt het nog vaak dat de palliatieve zorg pas een paar weken voor het verwachte overlijden start. Het streven in de zorg is nu om de zorg veel eerder in te zetten, namelijk als de zorgverlener er rekening mee houdt dat iemand binnen een jaar overlijdt. Maar je kunt nog veel eerder behoefte hebben aan palliatieve zorg. Bij de diagnose ongeneeslijk ziek komt er zo veel op je af dat een kennismaking met bijvoorbeeld een ervaren verpleegkundige al heel prettig kan zijn. Dan heb je al een contactpersoon die je al direct van de eerste informatie kan voorzien. Ook een steun in de rug bij de achtbaan waarin je terecht komt kan heel welkom zijn.

Uitgezaaide borstkanker

Meer informatie over en ondersteuning bij uitgezaaide borstkanker vind je hier.

Achtergrond

Borstkanker in coronatijd – de geleerde lessen

Opeens was het coronavirus er. De zorg kwam onder druk. Ook voor borstkankerpatiënten had dit gevolgen. Welke waren dat en wat leren we ervan? Uit een crisis komt soms ook iets goeds. 

“Toen corona uitbrak was er veel hectiek, vooral in de ziekenhuizen die door de coronazorg capaciteitsgebrek kregen”, vertelt prof. dr. Marie-Jeanne Vrancken Peeters, borstkankerchirurg in het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis en voorzitter van de gezamenlijke Nederlandse borstkankerspecialisten in het Nationaal Borstkanker Overleg Nederland (NABON). “We overlegden toen snel, onder meer via een grote appgroep met alle oncologiechirurgen en Borstkankervereniging Nederland (BVN), en schreven in samenspraak een ‘Handreiking Borstkankerzorg in coronatijd’, waarin we afspraken beschreven om de borstkankerzorg in Nederland gedurende de coronacrisis zo goed mogelijk te laten plaatsvinden.”

Soms werd er gestart met hormonale therapie om een operatie te kunnen uitstellen; preventieve operaties werden ook tijdelijk uitgesteld. Het aantal bestralingen werd teruggebracht. Spreekuren verliepen telefonisch en later ook via beeldbellen. Wie naar het ziekenhuis ging, moest veelal alleen naar de poli. En bezoek aan opgenomen dierbaren was meestal niet toegestaan.

Uitgestelde operaties

“Gelukkig hoefden we niet massaal operaties uit te stellen,” aldus Marie-Jeanne. “Veel konden er gewoon doorgaan. Zeker bij progressieve borstkanker. Maar we moesten wel een rangschikking maken. Minder spoedeisende operaties moesten we uitstellen om ruimte te maken voor de algehele drukte door COVID in de ziekenhuizen.”

Eerst hormoontherapie

“Bij een beperkte groep vrouwen met een kleine hormoongevoelige tumor werd gestart met hormoontherapie. Die aanpak is niet nieuw, maar werd nu wat meer toegepast om de operatie nog even te kunnen uitstellen.” Zodra de operatiecapaciteit weer op volle sterkte was, werd deze hormoontherapie vooraf niet meer gegeven bij vrouwen die dat in principe niet nodig hebben.

Vraag altijd uitleg

“Daarbij is goede voorlichting essentieel”, zegt Cristina Guerrero Paez, directeur van BVN. “Wanneer je weet dat je een tumor hebt, wil je die liefst zo snel mogelijk kwijt. Krijg je eerst een middel in plaats van een operatie, dan kan dat verwarring geven. Wij adviseren daarom: heb je twijfels over een aanpak of begrijp je het niet goed. Vraag altijd om uitleg en eventueel extra bedenktijd. Hier pleiten we altijd voor, maar door COVID is bevestigd hoe belangrijk dat is.”

'Heb je twijfels over een aanpak of begrijp je het niet goed? Vraag altijd om uitleg en eventueel extra bedenktijd'
Cristina Guerrero Paez
Directeur BVN

Uitstel preventieve operaties

Preventieve operaties bij vrouwen die door erfelijke aanleg een hoog risico hebben op borstkanker kregen de laagste prioriteit. “Maar”, vervolgt Marie-Jeanne, “dit is echter wel een groep die we niet mogen vergeten. Aan zo’n preventieve operatie gaat een langdurig en emotioneel traject vooraf. Als vrouwen eenmaal voor zo’n operatie kiezen, op de opnamelijst komen en de ingreep wordt maar uitgesteld, is dat belastend. We proberen deze specifieke zorg nu weer zoveel mogelijk in te halen.”

Minder bestralingen

Een verandering die zal blijven, is het verminderde aantal bestralingen. “Door de doseringen aan te passen, hoeven patiënten standaard nog maar 1 week elke werkdag een bestraling in plaats van 3 weken lang. Uit onderzoek was al bekend dat dit nieuwe schema net zo effectief is, maar de invoering in de ziekenhuizen gaat normaal niet zo snel. Dankzij corona is dit versneld ingevoerd.”, vervolgt Marie-Jeanne.

Alleen naar het ziekenhuis

Maximaal 1 begeleider mee naar de poli, zo schreven de borstkankerspecialisten in de handreiking. Maar in veel ziekenhuizen mocht er niemand mee naar een afspraak. Cristina: “Jammer dat er geen landelijk beleid is. Elk ziekenhuis mag hier individueel over beslissen. Soms moesten patiënten het hele traject in hun eentje volgen. Neem daarom gesprekken tijdens afspraken altijd op, of je nu alleen gaat of niet. Het belang is door COVID echt bevestigd. Luister het samen nog eens rustig terug om een goede beslissing te nemen. Heb je nog twijfels, vraag om uitstel. Een alternatief is om in de spreekkamer te beeldbellen, zodat al je dierbaren er op afstand toch bij kunnen zijn.”

Bellen en beeldbellen

Wanneer dat kon, verliepen afspraken altijd telefonisch, later via beeldbellen. Veel patiënten vonden dat prettig. Het bespaart tijd en moeite. Marie-Jeanne: “Niemand wilde in die begintijd van de coronacrisis naar het ziekenhuis, als dat ook anders kon. Met name bij de controles wordt dit (beeld)bellen nog steeds toegepast, als de patiënt dit wil. Echter, bij ingewikkelde diagnosegesprekken met uitleg over de verschillende behandelmogelijkheden houden we afspraken liever niet meer telefonisch of online. Zowel voor patiënten als artsen blijkt het minder prettig, informatie komt minder goed over.”

“Waar dat kan, heeft telefonisch en online communiceren zeker voordelen, omdat dit zowel de patiënt als de zorg ontlast”, reageert Cristina. “Voordat corona uitbrak, werd dit nauwelijks gedaan. Voorwaarde is dat ziekenhuizen het goed organiseren. Patiënten werden soms op de afgesproken dag niet gebeld over een uitslag. Dat geeft zoveel stress en het idee dat het dan wel niet goed zal zijn. Dat moet natuurlijk voorkomen worden. Bovendien melden veel patiënten dat ze om de zoveel tijd of voor controle toch graag een fysieke afspraak willen. Dat stelt ze geruster. Hechtingen laten zien bijvoorbeeld, kan technisch net zo goed via het beeldscherm, maar patiënten voelen dat soms niet zo. Bedenk daarom altijd wat jij prettig vindt. En laat dat gerust weten.”

Online lotgenotencontact

Ook BVN stapte door corona snel over op digitale communicatie. Zo vond het lotgenotencontact online plaats. “Dat was even wennen”, aldus Cristina. “Maar dat ging snel en we zagen de voordelen. Het is snel, makkelijk en efficiënt. We gaan er daarom zeker mee door. Bij groepsgewijs lotgenotencontact blijkt de behoefte aan fysiek contact toch erg groot leerden we. Naast de online bijeenkomsten, organiseren we zeker weer fysieke bijeenkomsten.”

Samen voor de best mogelijk zorg

Corona heeft positieve ontwikkelingen versneld, zoals online communicatie en het minder belastende bestralingsschema. Uiteraard had de crisis vooral minder positieve gevolgen, ook al is daar zo goed mogelijk naar gehandeld.

“Vanuit BVN benadrukken wij altijd te blijven kijken naar individuele omstandigheden en wensen van patiënten”, zegt Cristina. “Daarbij heb ik begrip voor keuzes in het algemeen belang. Ook heb ik bewondering voor de snelheid waarmee de zorg op de crisis reageerde, maar houd binnen alle hectiek die mens voor ogen. Zo blijven we ons samen inzetten voor de best mogelijke zorg onder alle omstandigheden. Richting patiënten wil ik tenslotte nog benadrukken: bedenk goed wat je zelf prettig vindt en nodig hebt voor, tijdens en na je behandeling en bespreek dit!”

Leven met

Borstkanker in de familie: Wat kun je doen?

In oktober is er elk jaar veel aandacht voor borstkanker. Dit jaar is het thema ‘Vroege opsporing’. Een onderwerp dat zeker van toepassing is op erfelijke aanleg voor borstkanker. Op tijd weten dat kanker in de familie zit, kan levens redden.

‘Het zit in de genen’, wordt vaak gezegd als kanker vaker voorkomt in een familie. Een gen is een stuk DNA dat het ‘recept’ bevat voor een bepaald eiwit. Deze eiwitten hebben allemaal een functie in het lichaam, zoals cellen laten groeien en delen. Bij een mutatie (foutje) op het BRCA1- of BRCA2-gen wordt de celgroei niet meer geremd en kunnen cellen zich zonder te stoppen gaan delen. Er kan dan kanker ontstaan. Als er een foutje in zo’n BRCA-gen zit, heeft een vrouw een verhoogd risico op borst- en eierstokkanker. Een man op borst- en prostaatkanker. In sommige families komt door een BRCA-mutatie ook alvleesklierkanker voor. Kinderen van ouders met zo’n genmutatie hebben 50% kans om dit te erven. Dit geldt voor meisjes én jongens.

Risico’s voor vrouwen

Vrouwen met een BRCA-mutatie kunnen kiezen voor jaarlijkse controles van hun borsten. Als er dan borstkanker wordt gevonden, zijn ze er vroeg bij; ze zijn ziek, maar kunnen meestal goed worden behandeld. Een andere mogelijkheid is een preventieve borstamputatie. Als vrouwen dat willen, komen ze in aanmerking voor een directe borstreconstructie. Omdat eierstokkanker geen duidelijk voorstadium heeft, is het vroeg ontdekken door controles niet mogelijk. Als eierstokkanker wordt ontdekt, is het vaak al te laat om ervan te kunnen genezen. Om het risico op eierstokkanker te verlagen wordt aan vrouwen met een BRCA-mutatie geadviseerd om de gezonde eierstokken en de eileiders preventief te laten weghalen. Bij BRCA1-draagsters is dat tussen de 35 en 40 jaar, bij BRCA2-draagsters tussen de 40 en 45 jaar.

Deze adviezen gelden allemaal voor mensen met een BRCA-mutatie. Soms wordt er geen ‘genfoutje’ gevonden, terwijl borstkanker toch veel voorkomt in een familie. Er wordt dan gesproken over ‘familiaire aanleg’. Hier zijn geen standaard adviezen voor. In overleg met een erfelijkheidsarts (klinisch geneticus) krijgen deze mensen een advies dat past bij het verwachte risico op borstkanker in hun familie.

Risico’s voor mannen

Mannen met een BRCA-mutatie hebben een licht verhoogde kans op borstkanker: 7% bij BRCA2 en circa 1% bij BRCA1. Mannen met een BRCA2-mutatie hebben ook een verhoogde kans op prostaatkanker. Zij kunnen een BRCA-mutatie doorgeven aan hun dochters en zonen. Op dit moment wordt aan mannen met een BRCA-mutatie niet geadviseerd om zich extra te laten controleren op borstkanker. Aan mannen met een BRCA2-mutatie wordt vanaf 45-jarige leeftijd eenmaal per twee jaar PSA-screening naar prostaatkanker geadviseerd.

Aanwijzingen dat er een BRCA-mutatie in de familie zit

  • Borstkanker onder de 40 jaar, bij jezelf of een eerstegraads familielid (ouders, broers, zussen en kinderen).
  • Borstkanker in beide borsten (waarbij in 1 borst onder de 50 jaar), bij jezelf of een eerstegraads familielid.
  • Borstkanker met meerdere tumoren in één borst (waarvan 1 tumor onder de 50 jaar), bij jezelf of een eerstegraads familielid.
  • Borstkanker als je een man bent of een eerstegraads mannelijk familielid hebt met borstkanker.
  • Borstkanker onder de 50 jaar en prostaatkanker onder de 60 jaar in dezelfde tak van de familie.
  • Bij een vrouw onder de 60 jaar met een triple negatieve tumor.
  • Twee of meer eerstegraads familieleden met borstkanker, onder de 50 jaar vastgesteld.
  • Drie of meer eerste- en tweedegraads familieleden met borstkanker, waarvan ten minste één tumor onder de 50 jaar is vastgesteld.
  • Eierstok-/eileiderkanker bij een vrouw met borstkanker.
  • Borstkanker en familielid met eierstokkanker.
  • Prostaatkanker en familielid met eierstokkanker.
  • Prostaatkanker en familielid met alvleesklierkanker.
  • Prostaatkanker en Joodse afkomst.

Eén van deze criteria is voldoende voor een verwijzing naar een klinisch geneticus en DNA-onderzoek om te kijken of er inderdaad sprake is van een BRCA-mutatie. Dat kun dus ook als je zelf geen kanker hebt. Maak hiervoor eerst een afspraak met de huisarts. Als er nog geen mutatie bekend is in de familie en degene met kanker nog leeft, wordt eerst bij deze persoon DNA-onderzoek gedaan.

‘Na verloop van tijd merkte ik dat de emoties steeds vaker naar de achtergrond verdwenen’

Vanity Mekes (34) was pas zeventien jaar oud toen haar moeder overleed aan borstkanker. Een paar jaar later bleek ze zelf BRCA1-mutatiedrager te zijn. Desondanks staat ze positief in het leven en wil ze anderen graag helpen.

‘Omdat ik op jonge leeftijd al geconfronteerd werd met borstkanker en de angst voor kanker er altijd zal zijn, weet ik welke emoties daarbij komen kijken. Vooral in het begin waren dat angst, onzekerheid en boosheid. Maar na verloop van tijd merkte ik dat deze emoties steeds vaker naar de achtergrond verdwenen en dat ik sterker, positiever en dankbaarder in het leven ging staan.’

Lees hier het verhaal van Vanity (34) over haar BRCA-mutatie

Meer mutaties bij borstkanker

CHEK2
Als een vrouw draagster is van een CHEK2-genafwijking, heeft zij een verhoogd risico op borstkanker van 35 tot 55% op borstkanker, als zij een eerstegraads familielid met borstkanker heeft. Voor een draagster met een tweedegraads familielid met borstkanker is de kans op borstkanker lager. Voor mannen heeft een mutatie in het CHEK2-gen voor zover bekend geen gevolgen.

PALB2
Hoe groot het risico op borstkanker is door een PALB2-mutatie, is nog niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk hebben vrouwen met een PALB2-mutatie tot hun zeventigste een risico van 30 tot 60% op borstkanker. Het risico is het hoogst als zij meerdere familieleden hebben die borstkanker kregen.

ATM
Vrouwen die draagster zijn van een ATM-mutatie hebben waarschijnlijk 20-45% kans om voor hun 80ste borstkanker te krijgen. Het risico is het hoogst als in de familie vaker borstkanker is voorgekomen.

CDH1
Vrouwen met een foutje in het CDH1-gen, hebben een risico van 40% op borstkanker. Daarnaast is er een verhoogd risico op maagkanker.

Oncogen: erfelijke aanleg

Oncogen is onderdeel van Borstkankervereniging Nederland en is er voor mensen met borst- en eierstokkanker in de familie: Oncogen.nl. Oncogen beheert ook de besloten Facebookgroep BRCA en CHEK2 NL en BE, voor vrouwen met kanker in de familie.

Colofon

Blad B is een online magazine van Borstkankervereniging Nederland.

Meer weten over ons?
www.borstkanker.nl

Contact
info@borstkanker.nl

Bladpartners
B wordt o.a. gefinancierd met bijdragen van de volgende bladpartners:

Ook bladpartner worden? Neem contact op met Cristina Guerrero, guerrero@borstkanker.nl, directeur BVN

Redactieleden
Aukje Cnossen, Verpleegkundig specialist Spaarne Gasthuis
Deborah Ligtenberg, Journalist/tekstschrijver en ervaringsdeskundige
Desiree van den Bongard, Radiotherapeut Oncoloog Amsterdam UMC
Ester Siemerink, Internist Oncoloog ZGT
Inge Baas, Internist Oncoloog UMCU
Irma Behr, Verpleegkundig specialist Borstcentrum MMC
Jannie Oskam, Auteur en ervaringsdeskundige
Marlène Hoynk, Moleculair bioloog en vrijwilliger Borstkankerverenging Nederland
Ragna van Hummel, Eigenaar Re-turn en ervaringsdeskundige
Terry Wiersma, Radiotherapeut NKI/AVL
Yvonne Brok, Journalist/tekstschrijver en ervaringsdeskundige

Ook met dank aan
Alle tekstschrijvers, fotografen, medewerkers, geïnterviewden en vrijwilligers die aan deze editie hebben bijgedragen.

Disclaimer
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van BVN en/of andere rechthebbenden. Aan de informatie in de artikelen in B kunnen geen rechten worden ontleend.

Steun ons
Draag je Borstkankervereniging Nederland een warm hart toe? En wil je ons steunen? Dat kan. We zijn blij met alle steun die we krijgen om mensen die met borstkanker te maken krijgen te helpen, informeren en in contact te brengen met lotgenoten.

Steun ons

Edities

Blad B is een uitgave van Borstkankervereniging Nederland
Meer weten? www.borstkanker.nl

Sluit